سیزدهم فروردین سعد یانحس؟!

 

از نگاه عقل

 

به عنوان مقدمه باید دانست که عقل به اعتبار متعلق ادراک به دو قسم «نظری» و «عملی» تقسیم می­شود. ادراک چیزی که شایسته‌ی فعل یا ترک باشد، عقل عملی خوانده می­شود و ادراک چیزی که شایسته‌ی دانستن باشد (نه عمل کردن) عقل نظری خوانده می‌شود. از این رو احکام عقل عملی - و به عبارتی: بایدها و نبایدهای عقل عملی- ، همیشه به دنبال احکام عقل نظری - و به عبارتی: هست‌ها و نیست‌ها - است و تا عقل نظری حکم به شایسته بودن یا نبودن امری نکند، عقل نظری راهکاری متناسب با آن ارایه نخواهد کرد.

 

با این مقدمه روشن می‌گردد که تا عقل نظری حکم به نحوست روز خاصی نکند، عقل عملی نیز راهی برای خلاصی از نحوست آن روز ارایه نخواهد کرد. با رجوع به عقل نظری، هر عاقلی به روشنی درخواهد یافت که عقل راهی برای اثبات نحوست ندارد، چون به علل مؤثر در نحوست ایام علم ندارد و اتفاقاً به همین دلیل است که راهی برای نفی نحوست هم ندارد. از این رو عقل در این مسأله نفیاً و اثباتاً ساکت است.

 

علامه «طباطبایی» نیز در تفسیر شریف «المیزان» به همین نکته به خوبی اشاره کرده و می‌نویسد: «ما با نگاه عقلی به هیچ وجه نمى‏توانیم بر مبارکی روزى از روزها و یا زمانى از زمان­ها و یا نحوست آن برهان و دلیلی بیان کنیم، چون طبیعت زمان از نظر مقدار، طبیعتى است که اجزا و ابعاضش مثل هم هستند و یک چیزند، پس از نظر خود زمان فرقى میان این روز و آن روز نیست، تا یکى را سعد و دیگرى را نحس بدانیم و اما عوامل و عللى که در ایجاد حوادث مؤثرند و نیز در به ثمر رساندن اعمالتأثیر دارند، از حیطه‌ی علم و اطلاع ما بیرونند، ما نمى‌توانیم تکه تکه‌ی زمان را با عواملى که در آن زمان دست درکارند بسنجیم، تا بفهمیم آن عوامل در این تکه از زمان چه عملکردى دارند و آیا عملکرد آن‌ها طورى است که این قسمت از زمان را سعد یا نحس مى‌کند و به همین جهت است که تجربه هم به قدر کافى نمى‌تواند راهگشا باشد، چون تجربه وقتى مفید است که ما زمان را جداى از عوامل در دست داشته باشیم و با هر عاملى هم سنجیده باشیم، تا بدانیم فلان اثر، اثر فلان عامل است و ما زمان جداى از عوامل نداریم و عوامل هم براى ما معلوم نیست و به همین علت است که راهى به انکار سعادت و نحوست هم نداریم و نمى‏توانیم بر نبودن چنین چیزى اقامه‌ی برهان کنیم، همان‌طور که نمى‌توانستیم بر اثبات آن اقامه‌ی برهان کنیم، هر چند که وجود چنین چیزى بعید است، ولى بعید بودن، غیر از محال بودن است.»[1]

 

نتیجه این که هر چند در نظرگاه عقل نظری محال نیست که اجزای زمان با یک‌دیگر تفاوت داشته باشند و بعضی دارای ویژگی‌های نحوست و بعضی دارای ویژگی‌های ضد آن باشند، اما از نظر استدلال عقلی راهی برای اثبات یا نفی چنین مطلبی در اختیار نداریم و تنها همین اندازه می‌گوییم که، ممکن است ولی از نظر عقل ثابت نیست.

 

با دقت در این مطالب و آنچه که در مقدمه گفته آمد، روشن است که به دنبال سکوت «عقل نظری» از اظهارنظر پیرامون سعد و نحس ایام، «عقل عملی» نیز پیرامون این مسأله خاموش بوده و طریقی برای رفع نحوست ارایه نخواهد کرد. زیرا هم‌چنان که اثبات نحوست، متوقف بر آشنایی با علل و عوامل موجده‌ی آن است، دفع و رفع آن نیز متوقف بر شناخت علل موجده و در ادامه شناخت راهکار متناسب برای دفع یا رفع آن نحوست است.

 

از نگاه آیات

 

تنها در دو مورد از آیات قرآن، به مسأله‌ی «نحوست ایام» اشاره شده است:

 

1) آیه‌ی 19 سوره‌ی قمر: «انا أرسلنا علیهم ریحاً صرصراً فی یوم نحس مستمر؛ ما تند باد وحشتناک و سردى را در یک روز شوم مستمر بر آنان فرستادیم.»

 

2) آیه‌ی 16 سوره‌ی فصلت: «فارسلنا علیهم ریحاً صرصراً فى ایامٍ نحسات؛ مانند بادى سخت و سرد در روزهاى شومى بر آن‌ها مسلط ساختیم.»

 

با دقت در این آیات درمی‌یابیم که هر چند با توجه به سیاق آیات در داستان قوم «عاد» - که این دو آیه مربوط بدان است – و با توجه به این که «نحس و نحسات» به خود «یوم و ایام» نسبت داده شده‌اند، استفاده می‌شود که نحوست و شئامت، مربوط به خود آن زمانی است که در آن زمان، باد به عنوان عذاب بر قوم عاد وزید و آن زمان، 7 شب و 8 روز پشت سر هم بوده که عذاب به طور مستمر بر آنان نازل می‌شده است، اما از آیات چنین برنمی‌آید که این تأثیر و دخالت زمان به نحوی بوده که با گردش هفته‌ها، دوباره آن زمان نحس برگردد. از همین روست که مشاهده می‌کنیم محدث خبیری هم‌چون علامه «مجلسى» نقل مى­کند: «برخى از مفسران، منظور از نحسات را سردى شدید هوا دانسته‌اند.»[2]

 

«فخر رازى» نیز در تفسیر آیه‌ی 16 سوره فصلت مى‌نویسد: «از اهل علم نجوم، آنان که به احکام نجومى قائل هستند، براى ثبوت سعد و نحس بودن ایام، به این آیه‌ی شریفه استدلال کرده، گفته‌اند: این آیه بر چنین معنایى صراحت دارد؛ اما متکلمان در ردّ این نظریه گفته‌اند که منظور از «ایام نحسات» که در آیه‌ی شریفه آمده، روزهایى است که در آن چنان گرد و غبار فضا را پر می‌کند که امکان دیدن و انجام هرگونه کار را سلب می‌کند و منظور از نحس بودن این ایام، این است که خداوند در آن ایام، قومِ عاد را هلاک کرد.»[3]

 

قابل توجه این که، در نقطه‌ی مقابل، تعبیر «مبارک» نیز در بعضى از آیات قرآن دیده مى‌شود، چنان که درباره‌ی شب قدرمى‌فرماید: «انا انزلناه فى لیلة مبارکة؛ ما قرآن را در شبى پر برکت نازل کردیم.»[4] و پر واضح است که مبارک بودن آن شب و سعادتش نه از جهت آن زمان خاص بلکه از این جهت بوده که آن شب به نوعی مقارن با اموری بزرگ و پر برکت بوده است؛ اموری هم‌چون نزول قرآن، نزول ملائکه، روح و سلام بودن آن شب و... و برگشت معنای سعد و مبارک بودن آن شب به این است که عبادت در آن شب، دارای فضیلت بسیار است و ثواب عبادت در آن، قابل قیاس با عبادت در سایر شب‌ها نیست و در آن شب، عنایت الهی به بندگانی که متوجه ساحت عزت و کبریایی شده‌اند، نزدیک‌تر است. به این ترتیب واضح است که قرآن جز اشاره‌ی سربسته‌اى به این مسأله نداشته و اثبات نحوست بعضی از ایام خاص، از قرآن قابل استفاده نیست.

 

از نگاه روایات

 

با مراجعه به کتب روایی و جوامع حدیثی شیعه مشاهده می‌کنیم که روایات بسیاری درباره‌ی سعد و نحس ایام هفته و سعد و نحس ایام ماه‌های عربی و نیز ماه‌های فارسی و رومی رسیده که در نهایت کثرت است و به عنوان نمونه در جلد چهاردهم از کتاب «بحار الانوار» تعداد زیادی از آن احادیث نقل شده است.

 

در بررسی این روایات، سه نکته قابل ذکر است:

 

الف) بیش‌تر این احادیث علی‌رغم نقل در جوامع حدیثی، ضعیف‌اند، چون یا مرسل و بدون سند هستند و یا این که قسمتی از سند را ندارند، هر چند که بعضی از آن‌ها سندی معتبر دارد، البته به این معنا که خالی از اعتبار نیست اما از طرفی دلالت آن‌ها بر نحوست ذاتى نیز، تمام نیست.

 

جالب توجه این که برخی از این روایات در منابع مبهمی از منجمان بوده که نسخی کهن از آن‌ها، بعدها به دست محدث بزرگوار علامه مجلسی رسیده و ایشان شماری از آن روایات را نقل کرده که بسیار شگفت است. تا جایی که خود علامه مجلسی در پایان آن روایات شگفت که در منابع منجمان از قول امامان آمده می‌گوید: «أقول: هذه الروایات الأخیرة أخرجناه من کتب الأحکامیین و المنجمین لروایتهم عن أئمتنا علیهم السلام و لا أعتمد علیها و کانت فی النسخ اختلافات کثیرة أشرنا إلى بعضها؛ می‌گویم: روایات اخیر را از کتب احکامی‌ها و منجمان به خاطر نقل‌هایی که از ائمه دارند آوردیم، اما بر آن‌ها اعتماد ندارم، چنان‌که در میان نسخ نیز اختلافات فراوانی هست که به برخی از آن‌ها اشاره کردیم.»[5]

 

از این رو سوء استفاده‌ی این قبیل منجمان برای انتشار مطالب­شان با انتساب آن‌ها به امامان، مسأله‌ی مهمی است که لازم است مورد بررسی بیش‌تر قرار گیرد.

 

ب) با دقت در روایاتی که ایام خاصی را نحس می‌شمارد، از آن جمله چهارشنبه هر هفته، چهارشنبه‌ی آخر ماه، 7 روز از هر ماه عربی و 2 روز از هر ماه رومی و امثال آن، روشن می­شود که در بسیاری از آن­ها، علت این نحوست هم ذکر شده و آن عبارت است از این که، در این روزهای نحس، حوادث ناگواری به طور مکرر، اتفاق افتاده، آن هم ناگوار از نظر مذاق دینی، از قبیل رحلت رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌‌وآله) و شهادت سید‌الشهدا (علیه‌­السلام) و انداختن حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) در آتش و یا نزول عذاب بر فلان امت و خلق شدن آتش و امثال این­ها و از این رو علت نحوست اتفاق‌هایی است که در این ایام رخ داده است نه این که آن قطعه از زمان نحوست ذاتی داشته باشد.

 

به عنوان نمونه در روایتی از امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام) می­خوانیم که شخصی از امام(علیه‌السلام) درخواست کرد تا درباره‌ی روز چهارشنبه و فال بدی که به آن می‌زنند و سنگینی آن، بیانی فرماید که منظور کدام چهارشنبه است؟ حضرت فرمودند: «آخر أربعاء فی الشهر و هو المحاق و فیه قتل قابیل هابیل اخاه ... و یوم الاربعاء ارسل الله عزوجل الریح علی قوم عاد» یعنی: «منظور چهارشنبه‌ی آخر ماه است که در محاق اتفاق افتاد و در همین روز «قابیل» برادرش «هابیل» را کشت ... و خداوند در این روز چهارشنبه تندباد را بر قوم عاد فرستاد.» از این رو بسیاری از مفسران به پیروی بسیاری از روایات، آخرین چهارشنبه‌ی هر ماه را روز نحس می‌دانند و از آن تعبیر به «اربعاء لا تدور» می­کنند، یعنی: «چهارشنبه‌ای که تکرار نمی‌شود.»

 

در بعضی دیگر از روایات می­خوانیم که روز اول ماه روز سعد و مبارکی است، چرا که حضرت آدم در آن روز آفریده شد، هم‌چنین روز بیست و ششم، چرا که خداوند دریا را برای موسی شکافت. یا این که روز سوم ماه، روز نحسی است، چرا که آدم و حوا در آن روز از بهشت رانده شدند و لباس بهشتی از تن آن‌ها کنده شد یا این که روز هفتم ماه روز مبارکی است، چرا که نوح سوار بر کشتی شد (و از غرق شدن نجات یافت.) یا این که در مورد نوروز در حدیثی از امام صادق(علیه‌السلام) می‌خوانیم که فرمودند: «روز مبارکی است که کشتی نوح بر جودی قرار گرفت و جبرئیل بر پیامبر اسلام نازل شد و روزی است که علی(علیه‌السلام) بر دوش پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) رفت و بت‌های کعبه را شکست و داستان غدیرخم مصادف با نوروز بود و...»

 

این گونه تعبیرات، در روایات فراوان است که سعد و نحس ایام را با بعضی از حوادث مطلوب، یا نامطلوب پیوند می‌دهد، به خصوص در مورد روز عاشورا که بنی امیه به گمان پیروزی بر اهل بیت (علیه‌‌السلام) آن را روز مسعودی می‌شمردند و در روایات شدیداً از تبرک به آن روز نهی شده و حتی دستور داده­اند که آن روز را روز ذخیره‌ی آذوقه‌ی سال و مانند آن نکنند، بلکه کسب و کار را در آن روز تعطیل کرده و عملاً از برنامه‌ی بنی امیه فاصله بگیرند.[6] از مجموع این روایات چنین برمی‌آید که مقصود اسلام از بیان مسأله‌ی سعد و نحس ایام، توجه دادن مسلمین به این حوادث است، تا از نظر عمل، خود را بر حوادث تاریخى سازنده تطبیق دهند و از حوادث مخرب و روش بنیان‌گذاران آن‌ها فاصله گیرند.

 

خلاصه این که، در روایات متعددی سعد و نحس ایام در ارتباط با حوادثی که در آن واقع شده است تفسیر شده و ربطی به نحوست ذاتی آن زمان خاص ندارد. ضمن این که برخی از اتفاق‌های ناخوشایند در زندگی معلول گناهان ماست و ربطی به ایام ندارد، از این رو در «تحف العقول» از «حسن بن مسعود» نقل شده که می­گوید: «به محضر امام على النقى(علیه‌السلام) مشرف شدم، در راه انگشتم زخم برداشت و سوارى بر من تنه زد و به میان جمعى انبوه وارد شدم که قسمتى از لباسم را پاره کردند»، گفتم: «کفانى اللّه شرّک من یوم فما ایشمک؛ اى روز، خدا مرا از شرّ تو کفایت کند چه روز شومى؟!»، امام(علیه‌السلام) چون این بشنید فرمود: «یا حسن هذا و انت تغشانا ترمى بذنبک من لا ذنب له؛ اى حسن پیش ما می­آیى و گناه خویش را به کسى بى‏گناه نسبت می­دهى؟!» راوی می‌گوید: «عقل من به خودم برگشت و متوجه خطاى خود شدم» و گفتم: «آقاى من! از خداوند آمرزش می­خواهم»، امام فرمودند: «یا حسن ما ذنب الایّام حتّى صرتم تتشئّمون بها اذا جوزیتم باعمالکم فیها؛ اى حسن! روزها چه گناهى دارند که چون با اعمالتان مجازات می­شوید روزها را شوم می­پندارید؟! ...» تا این که فرمودند: «لا تعد و لا تجعل للایّام صنعا فى حکم اللّه، قال الحسن: بلى یا مولاى» دیگر چنین مگو و روزها را در کار خدا دخیل ندان و حسن بن مسعود گفت: «چشم مولاى من»[7]

 

این حدیث صریح است در این که سعد و نحس ربطی به زمان و وقت ندارد و اشاره به این است که اگر روزها هم تأثیرى داشته باشند به فرمان خداست، هرگز نباید براى آن‌ها تأثیر مستقلى قائل شد و از لطف خداوند خود را بى نیاز دانست، وانگهى نباید حوادثى را که غالباً جنبه­ی کفاره­ی اعمال نادرست انسان را دارد، به تأثیر ایام ارتباط داد و خود را تبرئه کرد و شاید این بیان بهترین راه براى جمع میان اخبار مختلف در این باب باشد.

 

ج) بعضى از علما نیز آن روایاتى را که نحوست بعضى از ایام را مسلم گرفته، حمل بر تقیه کرده‏اند و خیلى هم بعید نیست، براى این که تفأل به زمان­ها و مکان­ها، اوضاع و احوال و شوم دانستن آن‌ها از خصایص اهل سنت است که خرافاتى بسیار نزد عوام از امت‏ها و طوایف مختلف آنان یافت مى‏شود و از قدیم الایام تا به امروز این خرافات در بین مردمان مختلف رایج بوده و حتى در بین خواص از اهل سنت در صدر اول اسلام روایاتى بوده که آن‌ها را به رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت مى‏دادند، در حالى که احدى جرأت نکرده آن‌ها را ردّ کند، هم‌چنان که در کتاب «مسلسلات»، نویسنده به سند خود از «فضل بن ربیع» روایت کرده که گفت: روزى با مولایم مأمون بودم، خواستیم به سفرى برویم، چون روز چهارشنبه بود مأمون گفت: امروز سفر کردن مکروه است، زیرا من از پدرم رشید شنیدم که مى‏گفت: از مهدى شنیدم که مى‏گفت: از منصور شنیدم که مى‏گفت: از پدرم محمد بن على شنیدم که مى‏گفت: من از پدرم على شنیدم که مى‏گفت: من از پدرم عبداللَّه بن عباس شنیدم که مى‏گفت: از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) شنیدم که مى‏فرمودند: آخرین چهارشنبه هر ماه روز نحسى است، مستمر.[8]

 

در حالی که در «وسائل الشیعه»، «کتاب الحج»، «ابواب آداب السفر»، باب هشتم، نقل شده است، راوى گوید: «بعضى از اهل بغداد به «ابا الحسن ثانى»(علیه‌السلام) نامه نوشت و از مسافرت در آخرین چهارشنبه ماه سؤال کردند»، امام(علیه‌السلام) در جواب نوشت: «هر که در آخرین چهارشنبه ماه به قصد مخالفت با اهل فال بد خارج شود، از هر آفت محفوظ بوده و از هر بلا معاف شده و خدا حاجتش را قضا خواهد فرمود.»

 

این حدیث شیعی شریف، آشکارا نحس بودن چهارشنبه را نفى می­کند و یا در حدیث دیگری می­خوانیم: «حضرت على(علیه‌السلام) عازم جنگ با خوارج بود که شخصى عرض کرد: یا على، مى‌ترسم اگر اکنون عازم شوى به پیروزى دست نیابى. من این را به وسیله‌ی علم نجوم، دریافته‌ام.» آن حضرت فرمود: «آیا تو گمان مى‌کنى ساعتى را نشان می­دهى که هر که در آن سفر کند، بلا و بدى از او دور گردد؟! و بر حذر می­دارى از ساعتى که هر که در آن روانه شود، زیان و سختى او را فرا گیرد؟! کسى که این سخنان تو را باور کند، قرآن را دروغ پنداشته و براى به دست آوردن آنچه دوست دارد و دورى از ناپسندى­ها، از یارى خدا بى­نیاز گردیده است. هر که به گفتار و فرمانت رفتار نماید، باید تو را حمد و سپاس گذارد، نه پروردگارش را! زیرا تو گمان دارى که او را به ساعتى راهنمایى کرده‌اى که در آن سود به دست آورد و از زیان ایمن گشته است.»[9] به شهادت تاریخ، آن حضرت بر خلاف توصیه‌ی آن مرد، به سوى خوارج روان گشت و در جنگ با آنان نیز ظفرمند گردید.

 

کلامی از شهید مطهری

 

«در منطق عملی هم بسیاری از سبک­ها از اساس منسوخ است، اسلام هم آن‌ها را منسوخ می‌داند. مثلاً آیا پیغمبر در کارها و در متد خودش از سعد و نحس ایام استفاده می­کرد؟ این خودش مسأله‌ای است. ما برویم سیره‌ی پیغمبر را از اول تا آخر ببینیم، تمام کتبی را که شیعه و سنی در تاریخ پیغمبر نوشته‌اند، مطالعه کنیم، ببینیم آیا پیغمبر اکرم در روش و متد خودش یکی از چیزهایی که از آن استفاده می­کرد مسأله­ی سعد و نحس ایام بود یا نه؟ مثلاً آیا می­گفت امروز دوشنبه است برای مسافرت خوب نیست؟! یا امروز سیزده عید نوروز است، هر کس بیرون نرود گردنش می‌شکند آن هم از سیزده جا نه از یک جا؟! آیا چنین حرف­هایی هست؟! در سیره‌ی علی (علیه‌السلام) چه طور؟ در سیره‌ی ائمه(علیهم‌‌السلام) چه طور؟ ما هرگز نمی‌بینیم که پیغمبر یا ائمه‌ی اطهار خودشان در عمل از این حرف­ها یک ذره استفاده کرده باشند، بلکه عکسش را می­بینیم.

 

در «نهج البلاغه» هست وقتی که علی(علیه‌السلام) تصمیم گرفت برود به جنگ خوارج، اشعث قیس - که آن وقت جزو اصحاب بود - با عجله و شتابان آمد، یا امیرالمؤمنین! خواهش می­کنم صبر کنید، حرکت نکنید، برای این که یکی از خویشاوندان من که منجّم است یک حرفی دارد و می­خواهد به عرض شما برساند. فرمود: بگو بیاید. آمد. گفت: یا امیرالمؤمنین! من منجّمم و متخصص شناختن سعد و نحس ایام. من در حساب­های خودم به اینجا رسیده­ام که اگر شما الآن حرکت کنید بروید به جنگ قطعاً شکست می­خورید و شما و اکثریت اصحاب شما کشته خواهند شد. امام فرمودند: هر کس که تو را تصدیق کند پیغمبر را تکذیب کرده، این مزخرفات چیست که می‌گویی؟! اصحاب من! «سیروا علی اسم الله» بگویید به نام خدا، به خدا اعتماد و توکل کنید و حرکت کنید بروید. علی رغم نظر این شخص، همین الآن حرکت کنیم برویم و می­دانیم که در هیچ جنگی علی(علیه‌السلام) به اندازه­ی این جنگ فاتح نشد.

 

این حدیث در وسائل است: «عبدالملک بن اعین» می‌آید خدمت امام صادق(علیه‌السلام). عبدالملک برادر «زراره» است و خودش هم از راویان بزرگ و مرد عالمی است. او نجوم خوانده بود و به همین جهت به این چیزها عمل می­کرد. کم کم احساس کرد برای خودش مصیبت درست کرده، مثلاً از خانه بیرون می­آید، یک وقت می­بیند که امروز قمر در عقرب است، اگر بروم چنین خواهد شد، یک روز می‌بینید فلان ستاره از جلویش در آمد. کم کم خود بیچاره‌اش احساس کرد که دست و پایش به کلّی بسته شده است. روزی آمد خدمت امام صادق(علیه‌السلام) و عرض کرد: یا ابن رسول الله! من به نجوم احکامی مبتلاشده‌ام (البته نجوم ریاضی غیر از نجوم احکامی است. اشتباه نشود، دو نجوم داریم. نجوم ریاضی یعنی حساب خسوف و کسوف و مانند این‌ها و جزو ریاضیات است. نجوم احکامی است که بی اعتبار است.) من کتاب­هایی در این زمینه دارم و کم کم احساس می­کنم که مبتلا شده‌ام، اصلاً گرفتار شده‌ام و تا به این کتاب­ها مراجعه نکنم در هیچ کاری نمی­توانم تصمیم بگیرم. تکلیف من چیست؟ امام صادق(علیه‌السلام) با تعجب فرمود: «تو از اصحاب ما، تو راوی روایات ما به این چیزها عمل می‌کنی؟!» گفت: «بله، یا ابن رسول الله» امام فرمود: «الآن بلند شو برو منزل، به محض رسیدن، تمام این کتاب­ها را آتش بزن و دیگر نبینم که حتی به یک کلمه از این حرف­ها عمل کرده‌ای.»

 

علی‌رغم یک سلسله روایات که در این زمینه هست، ما یک سلسله روایات دیگر داریم که در تفسیر المیزان در ذیل یکی از آیات سوره‌ی فصلت ذکر شده است. از مجموع روایاتی که از اهل بیت اطهار رسیده است، این مطلب استنباط می­شود که این امور یا اساساً اثر ندارد و یا اگر هم اثر دارد توکل به خدا و توکل به پیغمبر و اهل بیت پیغمبر اثر این‌ها را از بین می­برد. بنابراین یک مسلمان، شیعه‌ی واقعی، در عمل به این امور اعتنا نمی­کند، اگر می­خواهد به مسافرت برود، صدقه بدهد، به خدا توکل کند، به اولیای خدا توسل بجوید و به هیچ یک از این امور اعتنا نکند. از همه بالاتر این است که شما ببینید در تاریخ پیغمبر و ائمه‌ی اطهار آیا یک دفعه هم اتفاق افتاده که خود آن‌ها به این مسایل عمل کنند؟! «سیره» یعنی چنین چیزها. آیا آن‌ها در منطق عملی خودشان از این جور امور استفاده کرده­اند یا نه؟

 

در خراسان یک چیزی معروف است که من در بعضی از شهرستان­های ایران دیده‌ام هست و در بعضی دیگر نیست و استاد بزرگوار ما مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی ریشه‌ی آن را به دست داد که این چه بوده و از کجا پیدا شده است. در ولایت ما - به اصطلاح - فریمان خیلی شایع بود و شاید هنوز هم هست که می­گفتند: اگر شخصی بخواهد به مسافرت برود، چنانچه اول کسی که به او بر می­خورد سید باشد، این امر نحس است و او قطعاً از آن سفر بر نمی­گردد، ولی اگر غربتی به او بربخورد، این سفر سفر میمونی است. واقعاً این جور معتقد بودند. مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی گفت این یک ریشه‌ای دارد: در دوره‌ی بنی‌عباس، سادات را در خانه­ی هر کس گیر می‌آوردند، نه تنها خود آن‌ها بلکه تمام آن خاندان از بین می­رفتند. کم کم این فکر برای مردم پیدا شد که سید نحس به این معناست، نحس سیاسی است نه نحس فلکی، یعنی یک سید در خانه­‌ی هر کسی آمد او دیگر خانه خراب است. این نحس سیاسی کم کم در فکر مردم تبدیل به نحس تکوینی و فلکی شد. بعد بنی‌عباس هم که از بین رفتند، کم کم زن‌ها، بچه‌ها و مردم ساده لوح گفتند: «اصلاً سید نحس است خصوصاً در مسافرت.»

 

برای خود من اتفاق افتاد: سفر دوم یا سومی بود که می­خواستم به قم بروم. از منزلمان که بیرون آمدم سوار اسب شدم، چون در دو فرسخی مهمان بودیم و از آنجا می­خواستیم سوار ماشین بشویم و برویم. دوستان برای بدرقه آمده بودند و ما هم در منزل با مرحومه والده و دیگران خداحافظی کردیم و آمدیم بیرون. خیلی هم علاقه داشتم که زودتر بیایم. سوار اسب که شدم یک وقت دیدم سیدی از جلو دارد می­آید. گفتم خدا نکند زن­ها بفهمند که اگر بفهمند نخواهند گذاشت بروم. خدا خدا می­کردم، ایستادم. سید آمد جلوی اسب من را گرفت، می­خواست از من بپرسد که شما که می­روید به آن ده - که اسمش رامان بود - آیا از رامان یکسره می­روید قم یا بر می­گردید اینجا و از اینجا سوار ماشین می­شوید و می­روید؟ گفت: آقا ان شاء الله دیگر بر نمی­گردید؟ گفتم: نه، ان شاء الله دیگر بر نمی­گردم. با خود گفتم اگر این به گوش زن‌ها برسد که سید جلو آمده و بعد هم گفته ان شاء الله که دیگر بر نمی­گردی، محال است بگذارند من بروم. اما رفتم و برگشتم و حالا دارم با شما حرف می زنم، 30 سال هم از آن زمان می‌گذرد.

 

یک فرد مسلمان نباید فکر خودش را با این موهومات خسته کند. پس توکل برای چیست؟! ما، هم دم از توکل می­زنیم، هم دم از توسل و هم از گربه سیاه می­ترسیم! آدمی که می­گوید توکل و به خصوص می­گوید توسل و ولایت، دیگر نباید این حرف­ها را بزند. آن که می­گوید ولایت، می­گوید اگر توسل داری به این مهملات اعتماد نکن. پس هر یک از این‌ها خودش یک اصلی است؛ غدر و نیرنگ و نیز استفاده از وهم­ها در سیره­ی پیغمبر اکرم ملغی است.»[10]

 

سعد و نحس از نگاه ابن سینا

 

«ابن سینا» مى­نویسد: «هرگز زمان، علت فاعلىِ چیزى نیست؛ بلکه ظرف حوادث است ـ و از همین روست که ـ اگر چیزى به جهت سبب مخفى خود، در زمان معین، موجود یا معدوم گردد، چون آن سبب حقیقى و اصلى وى مجهول است، ـ مردم ـ آن حادثه را به ظرفش که زمان باشد، نسبت می­دهند و چنین است که اگر آن رویداد گوارا بود، زمان تحقق آن را مدح می­نمایند و اگر ناگوار بود، به نکوهش زمان وقوع آن می­پردازند و از آن جا که علل امور وجودى در بسیارى موارد روشن است، ولى سبب پیدایش امور عدمى آشکار نیست ـ مثلاً سبب پیدایش یک بنا روشن است، ولى عامل فرو ریختن و فرسودن آن معلوم نیست... ـ زمان را عامل پیدایش بسیارى از امور عدمى هم‌چون فراموشى، فرتوتى، زوال و...، می­پندارند و سعى مردم در بدگویى از زمان و هجو کردن روزگار و نکوهش آن، معروف می­گردد.[11] بنابراین، به طور خلاصه مى‌توان گفت که تفکر اسلامى درباره‌ی زمان آن است که این پدیده، ذاتاً سعد یا نحس نیست و نمى­تواند عامل سعادت و نحوست یا سبب فاعلىِ نشاط یا اندوه باشد؛ بلکه تنها به منزله‌ی ظرف و موقعیتى است که در آن رویدادها و حوادث تلخ و شیرین روى مى­دهد. اگر هم در برخى موارد سعادت یا نحوست به ایام نسبت داده مى‌شود، به سبب حوادث تلخ یا شیرینى است که در آن روزها رخ داده است؛ وگرنه زمان از حیث زمان بودن، به شومى و برکت توصیف نمى‌شود.(*)

 

پی­نوشت­ها:

 

[1] ترجمه‌ی المیزان، ج‏19، ص116

 

[2] مجمع البیان، طبرسى، ج 9، ص 8، ذیل آیه‌ی 16 سوره‌ی فصلت، (دار احیاء التراث العربى، بیروت، لبنان، 1379 هـ ق)

 

[3] امام فخر رازى، تفسیرکبیر، ج 27، ص 113. (چاپ سوم، بى تا، بى جا)

 

[4] سوره‌ی دخان، آیه­ی 3

 

[5] بحارالأنوار، ج56، ص 109

 

[6] تفسیر نمونه، جلد23، صص 43و44

 

[7] تحف العقول، ص 357، ط بیروت

 

[8] ترجمه المیزان، ج‏19، ص121

 

[9] نهج البلاغه، ترجمه‌ی فیض الاسلام، خطبه‌ی 78، ص178

 

[10] مجموعه آثار شهید مطهری، ج16، صص72-74

 

[11] شفا، طبیعیات، ابن سینا، ج1، فصل­هاى 10، 11، 12 (زمان)، صص 166 ـ 148. (انتشارات مکتبة آیة الله مرعشى نجفى، قم، 1406 هـ ق)

 

* حجت الاسلام مصطفی عزتی؛ استاد حوزه‏ی علمیه‏ ی اصفهان/ برهان‎